2.14.03 Inventaris van het archief van het Algemeen Rijksarchief, (1766) 1802-1966 (1988)

Op 22 december 1800 werd door de burger-representant H. van Royen bij de Eerste kamer van het vertegenwoordigend lichaam een voorstel gedaan, dat beoogde "alle archieven van het Gemeenebest bijeen en in orde te brengen, teneinde daarvan door onze Vaderlandsche oudheidminnaars, tot aanvulling van niet weinige open vakken in de geschiedenis dezer Republiek een nuttig gebruik zou kunnen worden gemaakt". Dit voorstel, dat door genoemde vergadering niet werd afgedaan, werd in april 1802 door het lid van de Raad van Binnenlandse Zaken J.H. van der Palm onder de aandacht gebracht van het Staatsbewind.

In een op 10 juni 1802 voor dit doel gehouden finaal besogne besloot het Staatsbewind zich te conformeren met het rapport, dat de Raad van Binnenlandse Zaken ter zake zou uitbrengen. Van der Palm die met Van Wijn, gewezen Raadpensionaris van Gouda, deze zaak behoorlijk had voorbereid zag kans dit rapport reeds op 14 juni in te dienen, waarop bij besluit van het Staatsbewind van 17 juni 1802 de burger Van Wijn tot archivarius der Bataafsche Republiek werd benoemd en op 1 juli d.a.v. als zodanig beëdigd.

Het Algemeen Rijksarchief wordt geacht te zijn opgericht met de benoeming van Hendrik van Wijn tot archivarius der Bataafse Republiek bij besluit van het Staatsbewind van 17 juni 1802. Deze benoeming, die een tijdelijk karakter had, behelsde slechts de opdracht tot het inspecteren van de staat waarin de oude archieven van de Republiek, daterend van voor 1648, zich bevonden. In 1806 werd deze benoeming in een vast aanstelling omgezet, en kreeg hij tevens het beheer over enkele oude archieven. In 1802 werd Van Wijn ook benoemd tot archivarius van het Departement Holland.

In 1812 werden Van Wijn en zijn assistenten van hun functie ontheven, omdat de archieven naar Parijs overgebracht zouden worden. In 1814 zijn zij weer in hun functie hersteld, Van Wijn als ’s lands archivaris. Tot 1815 sprak men niet van de instelling, maar van de functionaris. Eerst na 1815 wordt de dienst als zodanig genoemd.

1802-1806	archivarius der Bataafse Republiek
1806-1810	archivarius van het Koninkrijk Holland
1811-1812	archiviste de Hollande
1812-1813	ancien garde des archives de Hollande
1813-1815	's lands archivaris
1815-1912	Rijksarchief te 's-Gravenhage
1912-2002	Algemeen Rijksarchief

Bij de vorming van het Koninkrijk in 1815, na de samenvoeging van de noordelijke met de zuidelijke Nederlanden, werd de naam gewijzigd in ’s Rijks Archief, later Rijksarchief. Ter onderscheiding van de rijksarchieven in Brussel en Luik, werd de plaatsnaam ’s-Gravenhage aan de officiële naam toegevoegd. Hoewel de titel van rijksarchivaris in 1887 werd gewijzigd in algemene rijksarchivaris, is de naam van de instelling pas in 1912 gewijzigd in Algemeen Rijksarchief.

De personele bezetting van het Rijksarchief was aanvankelijk beperkt tot de rijksarchivaris, een substituut-archivaris, een commies-chartermeester, een klerk en een bode tevens boutefeu. Vanaf 1852, na de komst van Bakhuizen van den Brink als rijksarchivaris, werd de formatie geleidelijk aan uitgebreid met enkele tijdelijke beambten, die in de loop der jaren een functie kregen als adjunct-archivaris en (adjunct-)commies. De ingebruikneming van het nieuwe archiefgebouw aan het Bleijenburg in 1902 zorgde wederom voor een vergroting van de formatie, welke deels het gevolg was van de eisen die het gebouw stelde (een machinist, een portier voor het archiefdepot, een zaalwachter), en deels voortvloeiden uit de toeneming van het archiefbestand door de overneming van de archieven van de ministeries (de (adjunct-)commiezen en hoofdcommiezen). Ook werden een binder (1912), een bibliothecaris (1915), een fotograaf (1916) en een secretaris (1920) in de formatie opgenomen. Begin jaren twintig bereikte de formatie haar voorlopig hoogtepunt. Met de bezuiniging van 1924/25 werd deze fors ingekrompen, welke inkrimping bij de bezuinigingsronde van 1932 nog eens werd herhaald. Pas in de jaren vijftig werd de formatie geleidelijk uitgebreid, maar het duurde toch tot de jaren zeventig dat er van een wezenlijke uitbreiding sprake was, welke recht deed aan de wettelijke taakopdracht van het Algemeen Rijksarchief. De invoering van het Bezoldigingsbesluit Burgerlijke Rijksambtenaren (BBRA 1948) leidde tot wijziging van rangen en functiebenamingen van veel archiefambtenaren. De ambtenaren in de rangen van (adjunct-, hoofd-) commies en referendaris werden, tot 1985, (adjunct-, hoofd-) archivist en chartermeester genoemd.

De formele verdeling van het personeel in afdelingen vond voor het eerst in juni 1910 plaats, op instigatie van het ministerie. Voor die tijd werkte iedere ambtenaar onder een rechtstreeks toezicht van de algemene rijksarchivaris. Tot hoofd van de afdelingen werden de adjunct-archivarissen benoemd, aan wie de overige ambtenaren ondergeschikt waren. De afdelingen zijn vanaf 1910 genummerd, maar hadden tot 1924 een andere taakopdracht dan de bekende afdelingen uit de periode 1924-1994. De onderdelen leeszaal, bibliotheek, kaartencollectie, zegelcollectie, restauratie (binderij), fotografisch atelier, comptabiliteit, interne dienst werden vanaf 1924 rechtstreeks aangestuurd door de algemene rijksarchivaris, bijgestaan door een secretaris, sinds 1969 door het hoofd Algemene Zaken.

De organisatie van het Algemeen Rijksarchief is op hoofdlijnen tot 1994 ongewijzigd gebleven. Wegens nijpend ruimtegebrek waren vanaf 1952 en van 1965 tot 1970 hulpdepots in gebruik en wel te Schaarsbergen als aan het Westeinde te Den Haag. In 1976 werden de Afdeling Algemene Zaken, de Afdeling Rijksarchiefinspectie en het Centraal Register van Familie Archieven ondergebracht bij de toen opgerichte Centrale Directie van de Rijksarchiefdienst. In dat jaar werd de Kaartenafdeling opgericht. In 1978 werd bij het Algemeen Rijksarchief wederom een Afdeling Algemene Zaken opgericht, terwijl de naam van de Derde Afdeling werd gewijzigd in Rijksarchief in Zuid-Holland.

Tot de belangrijkste taken van het Algemeen Rijksarchief behoorden het verwerven en beheren van de archieven van organen van de generaliteit, van het gewest Holland, van het Rijk en van de provincie Zuid-Holland, het toegankelijk maken ervan en het beschikbaar stellen aan de geïnteresseerde onderzoekers. Het verzorgen van publicaties op basis van eigen archiefonderzoek werd beschouwd als een ereplicht van de archivaris, niet van het Algemeen Rijksarchief als organisatie. De (algemene) rijksarchivaris fungeerde ook als adviseur van de minister in archiefzaken, ook in die welke niet specifiek op het Algemeen Rijksarchief betrekking hadden, zoals de organisatie van het archiefwezen, vraagstukken omtrent vernietiging, verzoeken om subsidie. Sinds het ontstaan van de rijksarchiefbewaarplaatsen in de provincies tussen 1877 en 1890 houdt de algemene rijksarchivaris toezicht op de rijksarchivarissen. Vanaf 1874 tot 1913 inspecteerden en inventariseerden archivarissen van het Algemeen Rijksarchief de archieven van gemeenten en waterschappen in de provincie Zuid-Holland. Dit geschiedde in opdracht van het provinciaal bestuur. Tenslotte onderhielden de algemene rijksarchivarissen contacten met wetenschappers, collega’s en instellingen op archiefgebied in binnen- en buitenland.

Aanvankelijk bewaarden de rijksarchivarissen hun correspondentie zelf, in portefeuilles in hun bureau of werkvertrek. Opvallend is dat alle (algemene) rijksarchivarissen naast de formele briefwisseling een serie informele of persoonlijke briefwisseling of dossiers hebben gevormd. Deze series zijn deels in het archief van het Algemeen Rijksarchief opgenomen, deels tot afzonderlijke archiefcollecties gevormd. Eerst vanaf medio 1853 werden de brieven genummerd en ingeschreven in agenda’s. De ingekomen en uitgaande brieven werden chronologisch, maar wel gescheiden in afzonderlijke series, opgeborgen in portefeuilles. Het bijhouden van de agenda behoorde tot het takenpakket van de commiezen-chartermeesters, en na 1897, tot dat van een der hoofdcommiezen. Vanaf 1924 was de secretaris van het Algemeen Rijksarchief met de archiefvorming belast. In 1934 werd de archiefvorming afdelingsgewijs opgesplitst, en belegd bij een medewerker van de Eerste, Tweede en Derde afdeling, nl. voor de C-, D- en E-series. De vorming van de A- en B-series bleef bij het secretariaat, waar in 1954 een secretaresse werd aangesteld, die o.m. met de archiefvorming en het archiefbeheer werd belast.

Tot het beheer van het archief behoorde ook het maken van alfabetische namen- en onderwerpenklappers op de chronologisch geordende correspondentie. Het materiële beheer werd verbeterd door, vanaf 1915, de jaargangen correspondentie (vanaf 1802) in te binden in banden met een perkamenten rug. Het oudere deel van het archief werd in het archiefdepot geplaatst, terwijl het jongere gedeelte werd bewaard op de kamers van ambtenaren.

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archief van het Algemeen Rijksarchief is vanaf het ontstaan ervan in beheer geweest van de algemene rijksarchivaris. In 1987 is het gehele archief, dat toen feitelijk al gedurende vele decennia in de algemene rijksarchiefbewaarplaats werd bewaard, krachtens artikel 5 van de Archiefwet 1962, jo. art. 19 van het Archiefbesluit formeel en - deels - vervroegd overgebracht naar de algemene rijksarchiefbewaarplaats (Algemeen Rijksarchief).

Het archief bevat documenten betreffende de verwerving en vervreemding van archieven, verstrekking van informatie uit de beheerde archieven, uitlening van archiefbescheiden, advisering over vernietiging van archieven en organisatie en personeel van het Algemeen Rijksarchief. De bemoeiing met de rijksarchieven in de provincie was beperkt. Niettemin bevinden zich daarover wel stukken in het archief, omdat de algemene rijksarchivaris de minister in veel concrete kwesties adviseerde. Daarnaast zijn er de archiefinventarissen, die een groot gedeelte van het archief uitmaken. Voorts zijn in het archief de semi-ambtelijke correspondentie en dossiers van de algemene rijksarchivarissen en enkele archiefambtenaren opgenomen. Tenslotte bevat het archief de archieven van enkele kleine organisaties waarvan de administratie vanuit het Algemeen Rijksarchief werd gevoerd.

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

De primaire toegang op het archief van het Algemeen Rijksarchief is deze archiefinventaris 2.14.03. Mocht daarin evenwel niet direct een aanknopingspunt zijn voor het vinden van de gezochte informatie, dan kan men gebruik maken van de gedrukte Verslagen omtrent 's Rijk oude archieven over de jaren 1865-1967 (inv.nrs. 944-1026), welke tevens in een aantal bibliotheken in den lande beschikbaar zijn. Op de VROA's van de jaren 1878-1921 bestaat een alfabetische klapper, de geplaatst is in de studiezaal van het Nationaal Archief (signatuur S21 A43-50), alsmede een alfabetische namen- en onderwerpenklapper in het archief zelf (inv.nrs. 3203-3232).

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Algemeen Rijksarchief (ARA), nummer toegang 2.14.03, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, ARA, 2.14.03, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Relevante en gerelateerde informatie kan gevonden worden in de archieven van die instellingen welke zich, evenals het Algemeen Rijksarchief, met het archiefbeheer en archiefgebruik hebben bezig gehouden. Dat zijn onder meer de instellingen die aanvankelijk behoord hebben tot de organisatie van het Algemeen Rijksarchief, maar zelfstandig archief hebben gevormd:

• Afdeling Rijksarchiefinspectie 1961-1969, toegang 2.14.10;
• Centraal Register van Particuliere Archieven 1964-1998, toegang 2.14.26;
• Hulpdepot van het Algemeen Rijksarchief / de Rijksarchiefdienst te Schaarsbergen 1952-2002, nog geen toegang;

Daarnaast zijn als belangrijke bronnen te raadplegen de archieven van de volgende instellingen en personen:

• Koninklijke Vereniging van Archivarissen in Nederland, toegang 2.19.021;
• Ministerie van Binnenlandse Zaken 1796-1813, toegang 2.01.12;
• Ministerie van Binnenlandse Zaken 1813-1848 (1864), toegang 2.04.01;
• Ministerie van Binnenlandse Zaken, Afdeling Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen 1848-1876, toegang 2.04.08;
• Ministerie van Binnenlandse Zaken, Afdeling Kunsten en Wetenschappen 1875-1918, toegang 2.04.13;
• Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, Afdeling Kunsten en Wetenschappen 1918-1940, toegang 2.14.45;
• Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, Afdeling Oudheidkunde en Natuurbescherming (1910) 1940-1965 (1981), toegang 2.14.73;
• Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, 1965-1982, toegang 2.27.19;
• Hendrik van Wijn [levensjaren 1740-1831], 1431-1831, toegangen 1.13.20 en 1.01.47.35;
• Jhr J.C. de Jonge [levensjaren 1793-1853], 1244-1881, toegangen 1.13.06 en 1.01.47.30;
• Bert van 't Hoff [levensjaren 1900-1979], 1929-1979, toegang 3.20.81;
• Werkarchief van V.E.L. de Stuers [levensjaren 1843-1916] over de jaren (1790) 1859-1916, toegang 2.21.355;
• Collectie C.G.H. Bloemen (1901-1966) te Maastricht, 1941-1966, toegang 18.D06, berustend in het Regionaal Historisch Centrum Limburg te Maastricht.