2.21.052 Inventaris van de archieven van P.A. Diepenhorst [levensjaren 1879-1953]; I.N.Th. Diepenhorst [levensjaren 1907-1976]; enige verwanten, (1801) 1893-1976

Pieter Arie Diepenhorst werd op 2 januari 1879 te Strijen geboren als zoon van Isaac Diepenhorst, landbouwer en vlashandelaar, en Antonia Overwater. In 1891 trok hij naar familie in Amsterdam om daar het twee jaar tevoren opgerichte gereformeerd gymnasium te bezoeken. Hij studeerde daarna, vanaf 1897, rechten aan de V.U. waar D.P.D. Fabius destijds de enige hoogleraar aan de juridische faculteit was sinds de gebroeders De Savornin Lohman ontslag genomen hadden. In 1900 slaagde hij voor het doctoraal examen rechten aan de V.U. en aan de stedelijke universiteit - de graden behaald aan de V.U. werden nog niet wettelijk erkend - en in datzelfde jaar volgde zijn promotie op stellingen aan de stedelijke universiteit. Hij vestigde zich als advocaat in Amsterdam (1900-1904), na enige tijd in combinatie met S. de Vries en V.H. Rutgers. Tegelijk werkte hij aan zijn proefschrift "Calvijn en de economie" waarop hij in 1904 aan de V.U. promoveerde.

Ondanks vele aktiviteiten buiten de V.U. bleef het universitaire leven voor Diepenhorst de belangrijkste plaats innemen. Tijdens zijn loopbaan heeft hij meerdere malen het aanbod voor een functie elders (o.a. voor het burgemeesterschap van Rotterdam) afgewezen omdat hij met name de omgang met studenten niet wilde missen. Hij trachtte hen persoonlijk te leren kennen en begeleiden. Alle eerste-jaars werden jarenlang door het echtpaar Diepenhorst voor een maaltijd, later in groepen voor een avondbijeenkomst, in zijn huis uitgenodigd. In zijn onderricht wilde hij hen vóór alles een zo breed mogelijke oriëntatie op de maatschappelijke actualiteit geven. Deze praktische instelling en zijn zin voor menselijke relaties gingen gepaard met een afwijzing van het soort wetenschapsbeoefening dat, zoals hij bijvoorbeeld in de liberale vrijhandelsleer zag, "het leven" ondergeschikt maakt aan de abstracte theorievorming.

Zijn skepsis ten aanzien van abstracties had als keerzijde dat de economische theorievorming bij hem enigszins in de verdrukking is geraakt; in zijn onderricht beperkte hij zich tot "enkele grondbeginselen". De betekenis van Diepenhorst ligt dan ook niet allereerst in zijn bijdrage aan de wetenschap, maar in de wijze waarop hij deze dienstbaar maakte aan de sociale en politieke meningsvorming binnen en buiten de V.U.

Reeds voor zijn studietijd was Diepenhorst bij de politiek betrokken geweest. Zijn vader, oprichter van de A.R.-kiesvereniging in het door liberale boeren overheerste Strijen, assisteerde hij in 1888 en 1891 bij het "kiezershuisbezoek". Als candidaat in de rechten houdt hij in 1899 voor de kiesvereniging van Strijen zijn eerste politieke toespraak. In 1900 werd hij voorzitter van een der A.R.-kiesverenigingen van Amsterdam.

Hij was lid van de Amsterdamse gemeenteraad van 1908 tot 1913 en van 1917 tot 1920. Pas in de tweede periode, toen de A.R.-fractie sterk gedund en de sociaal-democratische overheersend was, trad hij op de voorgrond; hoewel zelf een opvallend debater, voelde hij zich, naar hij in z'n "memoires" opmerkt, niet erg thuis in "de weinig vriendelijke verhoudingen" binnen de raad van die dagen. In die jaren was hij tevens enige tijd voorzitter van het bondsbestuur van de Amsterdamse A.R.-kiesverenigingen, lid van het Centraal Comité van de A.R. en voorzitter van de rechtse fractie in de Provinciale Staten van Noord-Holland.

Van 1911 tot 1927 was hij hoofdredacteur van het A.R.-dagblad "De Rotterdammer". Hij had de leiding van het Tweede Christelijk Sociaal Congres in 1919.

Na Kuypers aftreden boden Colijn en Idenburg de "malcontenten" sleutelposities aan. Diepenhorst en Anema werden Eerste-Kamerleden en medewerkers van "De Standaard". In november 1920 werd Diepenhorst door de Provinciale Staten van Gelderland naar de Eerste Kamer afgevaardigd ter vervulling van de vacature Colijn. Tot 1946, toen hij door de partij niet meer kandidaat gesteld werd, voerde hij daar voornamelijk in begrotingsdebatten - afwisselend met Anema - en over sociale en economische kwesties het woord.

Diepenhorst was, in 1911, een van de oprichters van "Stemmen des Tijds, Maandschrift voor Christendom en Cultuur". Mensen van verschillende protestantse richtingen, onder wie J.R. Slotemaker de Bruine, werkten daarin samen; in gereformeerde kring werd dit initiatief om die reden met weinig enthousiasme aangezien. Van de redactieraad is Diepenhorst voorzitter geweest van 1918 tot 1941.

In 1917-1918 organiseerde hij op verzoek van Colijn de gereformeerde boeren in de "Christelijke Boeren- en Tuindersbond" (CBTB), waarvan hij bijna dertig jaar voorzitter was. Als afgevaardigde van de Nederlandse landbouworganisaties nam hij eind 1921 deel aan de voorbereidingsvergaderingen van de Internationale Arbeidsconferentie te Genève.

Bestrijding van het liberale beginsel van overheidsonthouding, verdediging van het eigendomsrecht én de sociale implicaties daarvan, en niet aflatende waarschuwing tegen staatsinmenging zoals hij die in het socialisme nagestreefd zag, zijn enkele van de voornaamste thema's in zijn bijdrage aan de politieke meningsvorming. Hoewel het laatste hem tot een nogal ongenuanceerde afwijzing van het "Plan van de Arbeid" verleidde, getuigden zijn standpunten in de regel van een betrekkelijk ondogmatisch realisme. Hij heeft dat in talloze redevoeringen en lezingen aan de man gebracht, met een levendige , soms pathetische, retoriek - vaak ook in de stijl van zijn vele publicaties te herkennen - die in belangrijke mate aan zijn invloed in de Kamer en in gereformeerde kringen heeft bijgedragen.

Diepenhorst trad op 13 juli 1905 in het huwelijk met Adriana Cornelia de Gaay Fortman, geboren te Vlissingen op 2 juni 1880 (dochter van de doleantie-dominee N.A. de Gaay Fortman bij wie Diepenhorst tijdens zijn studiejaren aan de V.U. onderdak had gevonden). Zij kregen één zoon: Isaac Nicolaas Theodoor, geboren op 20 maart 1907.

Nicolaas Adriaan de Gaay Fortman, geboren te Banda Neira in 1845, zoon van ds. Pieter Leonard de Gaay Fortman en Elisabeth Christina Buddingh, studeerde theologie aan de universiteit van Utrecht, waar hij lid werd van de theologisch-literaire studentenvereniging "Secor Dabar" en de zendingsvereniging "Eltheto". Beide verenigingen waren voortgekomen uit het Reveil als tegenwicht tegen heterodox geachte denkbeelden van sommige hoogleraren. In "Eltheto" raakte De Gaay Fortman bevriend met I. Esser, met wie hij regelmatig A. Kuypers predikdiensten in Utrecht bijwoonde. In 1871 wordt De Gaay Fortman predikant van de Hervormde Kerk te Vleuten. In hetzelfde jaar trouwde hij met Theodora Kocken (1850-1928). Van 1874 tot 1878 was hij predikant te Elden in de Betuwe en van 1878 tot 1884 te Vlissingen. In 1884 verhuisde de familie naar Amsterdam waar De Gaay Fortman beroepen was in de gemeente van de Eilandenbuurt.

In 1887 was hij betrokken bij de oprichting van de "Johannesstichting", die een tehuis in Nieuwveen zou inrichten en beheren ten behoeve van bejaarden, lichamelijk en geestelijk gehandicapten en andere "hulpbehoevenden". Ds. De Gaay Fortman werd eerste voorzitter van het stichtingsbestuur. In 1908 was hij enige tijd waarnemend directeur van het tehuis. In 1926 legde hij als voorzitter de eerste steen voor het tweede tehuis van de stichting in Huis ter Heide. Vier maanden later, op 19 februari 1927, overleed hij te 's-Gravenhage.

Adriana Cornelia (Jeanne) de Gaay Fortman was het derde van de zeven kinderen uit het huwelijk van N.A. de Gaay Fortman en Th. Kocken. Zij werd geboren te Vlissingen op 2 juni 1880. In Amsterdam volgde zij een opleiding tot onderwijzeres. Op 13 juli 1905 trouwde zij met P.A. Diepenhorst; zij kregen één zoon, geboren in 1907.

A.C. Diepenhorst-de Gaay Fortman is aktief geweest in verschillende vrouwenorganisaties en in het christelijk blindenwerk. Met dit laatste kwam zij in 1912 in aanraking toen zij lid werd van een braille-comité ten behoeve van godsdienstonderricht aan kinderen van het blindeninstituut "dr. Belzers" te Amsterdam. Daaruit ontstond de door haar opgerichte "Christelijke Blindenbibliotheek" waarvan zij bestuurslid is geweest tot 1926. Het braille-comité zocht ondertussen een opvangmogelijkheid voor blinden die na hun opleiding in genoemd instituut naar het platteland terugkeerden. Dit leidde in 1921 tot de oprichting van de "Bond voor Christelijk Hulpbetoon aan Blinden". Mevrouw Diepenhorst, initiatiefneemster, was daarvan tot 1954 bestuurslid, tot 1933 tevens secretaresse. In 1926 werd het door het bondsbestuur beheerde tehuis "Sonneheerdt" te Ermelo gesticht, waar behalve onderdak ook een zo volwaardig mogelijke werkgelegenheid geboden zou worden.

De diskussies over het vrouwenkiesrecht, naar aanleiding van de grondwetsherziening van 1917, deden de behoefte aan een christelijke vrouwenbond ontstaan. Het tweede Christelijk Sociaal Congres van maart 1919, waarvan een dag aan "de vrouw" gewijd was, is daarvoor een belangrijke stimulans geweest, o.a. door een indrukmakend pleidooi van mevrouw Diepenhorst voor een op de maatschappij gerichte vrouwenorganisatie op algemeen-christelijke grondslag. In oktober van dat jaar werd de "Nederlandsche Christen-vrouwenbond" (N.C.V.B.) formeel opgericht. Mevrouw Diepenhorst was tot 1931 bestuurslid en secretaresse. Veel bijeenkomsten van de Amsterdamse afdeling vonden plaats in haar huis. Vanaf 1921 verscheen het bondsorgaan "De Christenvrouw"; tot aan het eind van de jaren dertig werkte zij als hoofdredactrice en publiciste aan de uitgave van dit blad.

De N.C.V.B. bestond uit vrouwen van allerlei protestantse confessies. Kerkelijke kwesties werden daarom vanaf de aanvang uitdrukkelijk geweerd, om de eenheid niet in gevaar te brengen; om dezelfde reden is echter ook een van de hoofddoelstellingen, waar met name mevrouw Diepenhorst en mejuffrouw F. Catz voor hadden gepleit, n.l. politieke vorming, tenslotte op de achtergrond geraakt.

Op 6 januari 1958 overleed zij in Epe.

In 1938 werd hij benoemd tot burgemeester van Epe, een hoofdzakelijk agrarische gemeente. In de dorpen Emst, Oene en Vaassen, die tot de gemeente behoorden, was enige industrie; de ijzergieterijen in Vaassen, die in 1943 1000 werknemers telden waren daarvan het belangrijkste. Epe zelf was bovendien een toeristencentrum. De gemeente telde 15.000 inwoners. Begin 1939 wordt Diepenhorst er als burgemeester geinstalleerd; tot 1954 blijft hij die functie vervullen, met een onderbreking van twee jaar tijdens de oorlog.

In de tweede helft van zijn onderduik-periode had Diepenhorst te Amersfoort "zwarte colleges" gevolgd in de theologie, een studie die hij later voortzet tot aan zijn candidaatsexamen in 1955, aan de universiteit te Utrecht. Vanaf dat jaar tot 1959 was hij voorzitter van de Hervormde Jeugdraad en daarna lid van de Raad voor de Zending van de Nederlandse Hervormde Kerk.

Sinds de oorlog hadden ook internationale vraagstukken in toenemende mate zijn belangstelling. Toen hij in 1954 voor de CHU lid werd van Gedeputeerde Staten van Gelderland (tot 1958), kreeg hij o.a. de internationale kwesties te behartigen. Van 1958 tot 1963 bleef hij nog lid van de Provinciale Staten van Gelderland.

In 1956 werd Diepenhorst lid van de Tweede Kamer voor de CHU. Ook hier betroffen zijn bemoeienissen voornamelijk de buitenlandse politiek. Verder hield hij zich bezig met het beleid ten aanzien van Suriname en de Nederlandse Antillen, de defensie en het wetenschappelijk onderwijs. Vanaf de oprichting in 1957 was hij lid van de Raadgevende Interparlementaire Benelux-Raad. Bovendien is hij parlementair vertegenwoordiger geweest in de Raad van Europa, lid van het Navoparlement en parlementair lid van de Nederlandse afvaardiging naar de 17e en 18e algemene vergadering van de Verenigde Naties (1962 en 1963). Diepenhorst was mede-ondertekenaar van de motie-Ruygers, in april 1963 door de Tweede Kamer aangenomen, waarin werd aangedrongen op een drastische verhoging van de totale ontwikkelingshulp en op reorganisatie van het regeringsbeleid dienaangaande, dat tot dan toe verspreid was over afdelingen en bureaus van bijna alle departementen. De regering-Marijnen besloot, ter bevordering van de coördinatie, een tweede staatssecretaris toe te voegen aan het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat daarvoor tenslotte zijn keuze liet vallen op Diepenhorst.

In november 1963 trad hij als staatssecretaris in functie, met als taak de behartiging van aangelegenheden betreffende de hulp aan minderontwikkelde landen en betreffende de relaties met wereldorganisaties, met name die der Verenigde Naties.

Van blijvende betekenis was ook het initiatief tot de vorming van een breed samengestelde "Nationale Raad van Advies inzake hulpverlening aan minder-ontwikkelde landen", die door Diepenhorst in januari 1964 werd geïnstalleerd en die in maart 1965 de eerste drie adviezen uitbracht.

Naast de reeds genoemde functies is Diepenhorst bestuurslid geweest van talrijke instellingen en organisaties, o.a. van het blindeninstituut "Sonneheerdt" te Ermelo (als opvolger van zijn moeder; 1954-1976) en van het "Centraal Instituut voor Christelijk Sociale Arbeid" (CISCA) te Amsterdam, waarvan hij voorzitter is geweest.

Diepenhorst trouwde op 17 september 1936 met Anna Schütte, geboren te 's-Gravenhage op 13 augustus 1905. Zij was een dochter van Diederich Carel Schütte en Johanna Kastelein. Zij overleed, tijdens een verblijf met haar echtgenoot in Kenya, te Nairobi op 24 mei 1971. Uit hun huwelijk werden geboren: Joan Marijke Anne, geboren te 's-Gravenhage op 18 maart 1938, die een opleiding volgde voor maatschappelijk werkster aan het CISCA te Amsterdam; Anneke Rosemarie Else Ingrid, geboren te 's-Gravenhage op 20 januari 1940; Peter Anthonie Diederik Hoyte, geboren te 's-Gravenhage op 28 juni 1942; Godfried Arthur Leonard Rupert, geboren te Zeist op 4 maart 1944; Jit Nicolaas Theoderik Alexander, geboren te Epe op 21 maart 1946 en overleden aldaar op 5 februari 1953; Karel Gustaaf Bernard Oswald Rolant, geboren te 's-Gravenhage op 14 augustus 1949.

Isaak Nicolaas Theodoor Diepenhorst woonde met zijn gezin van 1936 tot 1939 in 's-Gravenhage en sindsdien te Epe waar hij op 31 december 1976 overleed.

De dagboeken van I.N.Th. Diepenhorst daarentegen, in minuscuul handschrift en vaak in telegramstijl volgeschreven, kunnen de overigens minder omvangrijke lacunes in diens papieren mogelijkerwijs compenseren. Zij werden geschreven met de bedoeling "het tijdsbeeld" vast te leggen en bevatten naast eigen belevenissen talloze vermeldingen van persberichten over alle mogelijke onderwerpen.

Opvallend is dat van zijn burgemeestersperiode vrijwel alleen stukken uit de jaren 1939-1945 bewaard zijn.

Zijn Tweede-Kamerlidmaatschap heeft betrekkelijk weinig sporen nagelaten; zijn lidmaatschap van Gedeputeerde en Provinciale Staten van Gelderland hoegenaamd geen; dit geldt ook van zijn vele bestuurslidmaatschappen. Een aantal artikelen en teksten van zijn redevoeringen dat van de collectie deel uitmaakt, heeft I.N.Th. Diepenhorst in 1976 buiten de overdracht gehouden - hij wilde ze nog gebruiken ten behoeve van publikaties - doch wel ter bewaring toegezegd; zij bevinden zich sinds zijn overlijden in beheer bij ing. P.A.D.H. Diepenhorst te Domburg.

De beschreven papieren werden op 28 december 1976, kort voor zijn overlijden, door dr. I.N.Th. Diepenhorst aan het Algemeen Rijksarchief in bewaring gegeven.

Schenking (van een niet overheidsarchief)

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Collectie 300 P.A. en J.N.Th. Diepenhorst, nummer toegang 2.21.052, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Diepenhorst, P.A., 2.21.052, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar