2.06.076.11 Inventaris van het archief van het Rijksbureau voor Papier, Papierverwerkende en Grafische Industrie en voorgangers, 1939-1950

De grondstoffensamenstelling van elke papiersoort werd door het Rijksbureau voor Papier voorgeschreven. Houtcellulose, dat gebruikt wordt bij de vervaardiging van het zgn. houtvrije papier en waarvan de invoer belangrijk terugliep, werd meer en meer vervangen door houtslijp, stro-(riet-)cellulose van binnenlandse herkomst en oud papier. De inzameling van oud papier werd van overheidswege sterk bevorderd, maar de beschikbare voorraden hiervan waren uiteraard beperkt en bovendien moesten hiervan nog belangrijke hoeveelheden aan Duitsland geleverd worden (in 1941, 1942 en 1943 respectievelijk 5.700, 11.300 en 12.700 ton).

Houtslijp werd aanvankelijk nog in vrij ruime mate aangevoerd, maar deze aanvoer verminderde in de latere oorlogsjaren belangrijk, zodat voor genoemde grondstof gedeeltelijk strocellulose in de plaats moest worden gesteld. In de laatste maanden van 1943 werd de produktie van courantenpapier, waarvoor veel houtslijp gebruikt wordt, gestaakt en was men voor deze papiersoort geheel op de invoer (o.a. uit Finland) aangewezen. De door deze stopzetting vrijgekomen brandstof werd gebruikt om de produktie van strocellulose, waarvan de invoer onbelangrijk was, te vergroten. Slechts een enkele fabriek werd op last van de bezettingsautoriteiten stilgelegd; deze werd nadien geheel ingeschakeld bij de produktie van stro-(riet-)cellulose. Door enkele fabrieken werd eind 1940 de vervaardiging van spinpapier voor de textielindustrie ter hand genomen.

De voortdurende inkrimping van de produktie had uiteraard ontslag van personeel en aanvankelijk ook verkorting van de arbeidsduur tot gevolg. De inkrimping ging ook vergezeld van een belangrijke vermindering van de invoer van papier, vooral na 1941, met het gevolg dat de voorziening in de binnenlandse behoefte aan papier sterk in het gedrang kwam.

Het verbruik van papier werd dan ook rigoureus beperkt. De beschikbare hoeveelheid courantenpapier werd door middel van aankoopvergunningen door de Sectie Grafische Industrie van het Rijksbureau voor Verwerkende Industrieën (in 1943 werd deze Sectie met het Rijksbureau voor Papier gecombineerd) over de courantenbedrijven verdeeld. De overige drukkerijen kregen het benodigde papier eveneens door de Sectie Grafische Industrie toegewezen. Ook het verbruik van papier in de papierwarenindustrie werd sterk aan banden gelegd. De verdeling van het papier over deze fabrieken geschiedde eveneens door middel van door het Rijksbureau voor Papier te verlenen aankoopvergunningen. De beschikking 'Fabricagevoorschriften voor de papier- en papierverwerkende industrie nr 1' van 15 juli 1941 gaf niet alleen fabricagevoorschriften, o.a. betreffende de soorten papier die bij de vervaardiging van bepaalde artikelen moesten worden gebruikt, formaatvoorschriften e.d., maar hield ook een verbod in van de fabricage van een groot aantal artikelen. In juli 1943 werden deze voorschriften nog verscherpt, onder meer doordat de lijst met verboden artikelen werd vervangen door een lijst van artikelen waarvan de fabricage nog wel was toegestaan. De beschikking 'Verpakkingsvoorschriften voor papier en karton 1943' van november 1943 verbood artikelen bij levering aan verbruikers in nieuw papier of karton te verpakken; enkele uitzonderingen waren toegestaan o.a. voor bepaalde categorieën levensmiddelen. Voor bepaalde branches (bijvoorbeeld de enveloppenindustrie) werden zgn. ordercommissies ingesteld welke tot taak hadden de orders op haar urgentie en uit technisch oogpunt (bijvoorbeeld of op het papier bezuinigd kon worden) te beoordelen. De papierfabrikanten werkten slechts in beperkte mate voor de Duitse behoeften (vnl. loonorders), de uitvoer van papier was tijdens de oorlog betrekkelijk gering.

De strokartonindustrie exporteerde voor de oorlog ongeveer 85% van haar produktie, in hoofdzaak naar Engeland. Toen na de bezetting deze export stil kwam te liggen, kromp de bedrijvigheid dan ook belangrijk in. De produktie werd op maximaal 60 (later 65) % van de capaciteit van de fabrieken vastgesteld, maar de meeste fabrieken bleven ver beneden dit quotum; enkele kwamen zelfs tijdelijk stil te staan. Na enige maanden echter trad een -zij het geringe- verbetering in, omdat voor de weggevallen overzeese uitvoer een kleine compensatie werd gevonden in de toenemende export naar Duitsland, in het bijzonder van stropapier. Bovendien gingen verschillende fabrieken over tot het vervaardigen van nieuwe artikelen van stro (bijvoorbeeld bouwplaten); dit streven werd sterk bevorderd door de onderzoekingen van het proefstation voor stroverwerking.

Medio 1941 volgde echter weer een terugslag, doordat vele fabrieken met een ernstig tekort aan grondstoffen en brandstoffen kregen te kampen. Een groot gedeelte van het stro was nl. voor het bezettingsleger gevorderd of werd bestemd voor export naar Duitsland. Enkele fabrieken, die zich in het bijzonder bezig hielden met het vervaardigen van speciale artikelen van stro, werkten op volle capaciteit.

Begin 1942 ontstond, mede door de strenge vorstperiode, een zodanig gebrek aan brandstoffen, dat de meeste fabrieken tijdelijk stil kwamen te liggen. In april werd de produktie op beperkte schaal hervat. De brandstoffenpositie bleef echter precair en dit was mede de oorzaak dat medio 1942 van de 19 strokartonfabrieken er 12 werden stilgelegd. In juli 1943 werden er nog 2 ondernemingen gesloten, zodat er nadien nog slechts 5 in bedrijf waren. De produktie van karton daalde zodoende belangrijk, terwijl de behoefte daarentegen voortdurend toenam, wegens het gebrek aan ander emballagemateriaal (hout, glas, metaal). Sinds medio 1942 produceerden verschillende fabrieken als bijprodukt methaangas uit het afvalwater van de fabrieken; voor dit procédé werden extra brandstoffen beschikbaar gesteld.

Niettegenstaande de sluiting van de meeste fabrieken hadden de nog werkende bedrijven toch met een tekort aan volwaardig personeel te kampen, o.a. wegens de tewerkstelling in Duitsland. Van belang is ook dat, de grote transportmoeilijkheden vaak oorzaak waren van achterstand in het door het Rijksbureau voor Papier vastgestelde produktieprogramma.

Tijdens de oorlog ging een groot deel van de papierindustrie verloren of was buiten werking gesteld. Het vermogen van de installaties telde in 1948 ruim een kwart PK's minder dan aan het einde van de jaren dertig. Vanaf dat moment ging de papieren samenleving echter snel naar haar hoogtepunt. Bevolking en economie groeiden, de welvaart steeg. Het bedrijfsleven in het algemeen plaatste steeds meer orders voor pakpapier, de drukkerijen voor grafische papier. De consument begon in plaats van repen papier en stukken textiel wc papier, maandverband, papieren zakdoekjes, papieren luiers en keukenpapier te gebruiken.

Behalve dit proces van schaalvergroting, werd de naoorlogse papierindustrie eveneens gekenmerkt door een proces van internationalisering. De grondstoffenprijzen van papier maakten na 1945 internationaal een enorme stijging door. De Britse regering, gevolgd door onder meer de Franse, legde als reactie hierop de invoer aan banden en stelde lagere maximumprijzen vast. Het gevolg was dat de grondstoffenprijzen over de gehele linie daalden en daarmee ook die van de eindprodukten. Op korte termijn was het effect hiervan ongunstig voor de Nederlandse papierindustrie. De handelaren en verbruikers beperkten hun aankopen en teerden in op hun voorraden. Op langere termijn profiteerden zij echter van deze ontwikkeling. De papierprijzen gingen minder omlaag dan die van de grondstoffen, zodat de fabrikanten op een grotere marge per eenheid produkt konden rekenen. De kosten van hout, cellulose en energie stabiliseerden zich na 1950.

Met papiergrondstoffen werden bedoeld: cellulose, papierhout, houtslijp, harszeep, hars, oud papier, papierafval en lompen, voor zover niet bestaande uit wol of grotendeels uit wol dan wel uit katoen of grotendeels uit katoen.

De dagelijkse leiding stond onder een directeur en een Commissie van Bijstand. Men hield zich voornamelijk bezig met de voorbereiding op eventuele schaarste, als gevolg van het wegvallen van de import, in geval van een gewapend conflict, waar Nederland al dan niet bij betrokken zou zijn. Toen het land inderdaad in de oorlog betrokken werd, moesten de distributiemaatregelingen in alle scherpte worden toegepast. Het Rijksbureau kwam onder Duitse supervisie te staan, onder een directie en een Bestuur dat toezicht hield.

De volgende dispensaties en nadere beschikkingen werden uitgevaardigd:

• Opgave vervaardiging papierwol (in samenwerking met ROMEA)
• Besluit Inlevering Gebruikt Papier ( Besluit Inlevering Gebruikt Papier van 2 november 1942, no. 305, Pers Dienst. )
• Papierbesparingsvoorschriften 1941 nr 1 (Rijksbureau Papier in samenwerking met de Sectie Grafische Industrie)

In juli 1943 werd het Rijksbureau voor Papier samengevoegd met de Sectie Grafische Industrie van het Rijksbureau voor Verwerkende Industrieën tot het Rijksbureau voor Papier, Papierverwerkende en Grafische Industrie.

Als distributiegoederen voor deze Sectie werden aangewezen de werktuigen voor de grafische industrie, met inbegrip van de boekdrukletter en letterwit.

In 1943 verscheen als aanvulling de Beschikking Goedkeuring Drukwerkorders 1943.

Het vervaardigen van diverse drukwerken was verboden. Met ingang van 15 januari 1942 was voor de uitvoering van elke drukwerkorder, waarin meer dan 5 kg papier werd verwerkt, een vergunning van de Sectie Grafische Industrie vereist. In juni 1942 werd de grens van 5 kg verlaagd tot 2,5 kg, terwijl met ingang van 1 juli 1943 voor de uitvoering van elke order een goedkeuring nodig was. Bij het drukken gebruikte men ter besparing van papier veelal een kleiner lettertype dan voorheen, terwijl het formaat van de drukwerken werd verkleind. De omvang van de dag-, week-, en maandbladen werd successievelijk belangrijk ingekrompen en de oplaag beperkt. Bovendien werden verschillende dagbladen opgeheven, hoewel bij dit laatste vaak ook politieke overwegingen van de bezetter een belangrijke rol speelden. Met ingang van 15 juni 1942 werden de ochtendbladen van couranten, welke 2 keer per dag verschenen, opgeheven. Voor politiek gewenst drukwerk werd evenwel op last van de bezetter in voldoende mate papier beschikbaar gesteld.

In juli 1943 werd de Sectie Grafische Industrie samengevoegd met het Rijksbureau voor Papier tot het Rijksbureau voor Papier, Papierverwerkende en Grafische Industrie.

De volgende distributiegoederen behoorden tot het Rijksbureau voor Papier, Papierverwerkende en Grafische Industrie:

• Papiergrondstoffen ( Uit artikel 1 van de Beschikking Papier, Papierverwerkende eb Grafische Industrie 1943. ): lompen, oud papier, cellulose, houtslijp en houtmeel, bestemd voor de vervaardiging van papier en papierwaren; hout en houtafval, dat overeenkomstig de bepalingen van de directeur van het Rijksbureau voor Hout verwerkt mocht worden tot houtslijp, cellulose of houtmeel, voor zover dit hout en houtafval ter beschikking was van en aanwezig was bij een natuurlijke of rechtspersoon, die van de be- of verwerking van papiergrondstoffen tot andere papiergrondstoffen zijn normaal bedrijf maakte; stro, bestemd om te worden verwerkt tot strocellulose en tot strokarton, strovezelplaten of aanverwante produkten;
• Papier: alle soorten papier en karton, waaronder strokarton, alsmede cellulose-foliën, een en ander m.u.v. hardpapier, als bedoeld in de Chemische Produktenbeschikking 1941 nr 1;
• Papierwaren: artikelen, welke geheel of voor het grootste gedeelte uit papiergrondstoffen of uit papier waren vervaardigd, m.u.v. druk- en bindwerk, stencils, carbonpapier, lichtgevoelig papier, viltzeil, asphaltbitumenpapier, teerpapier en van vervangingsmiddelen van jute, als bedoeld in de Jutebeschikking nr 2;
• Drukwerk: ieder produkt van een drukkerij, waarbij het accent kennelijk was gelegen op het geschrevene en/of geïllustreerde, dat door drukmachines was vermenigvuldigd, onverschillig of het stuksgewijze, dan wel in hoeveelheden in de handel werd gebracht;
• Bindwerk: ieder produkt van een boekbinderij, onverschillig of het stuksgewijze, dan wel in hoeveelheden in de handel werd gebracht;
• Grafische machines: zetmachines, alle soorten drukpersen, met inbegrip van kantoordrukmachines, boekdrukletter en letterwit, vouw- en linieermachines.

De volgende dispensaties en nadere beschikkingen verschenen:

• Beschikking Goedkeuring Drukwerkorders
• Verpakkingsvoorschriften voor papier en karton 1943 nr 1
• Kalenderregeling 1944
• Beschikking Meerkleurendruk 1944

In 1950 werd het Rijksbureau voor Papier, Papierverwerkende en Grafische Industrie samengevoegd met het Centraal Rijksbureau

In maart 1943 werd de stichting Nederlands Papier Bureau (Nepabu) opgericht. De stichting had tot doel de bevordering van de voorziening en distributie van onbewerkt en bewerkt papier en karton in Nederland, zulks in waarneming van de belangen van de bij de stichting aangesloten papiergroothandelaren, waarin om redenen van doelmatigheid individueel optreden van de aangeslotenen minder gewenst was. Dit doel werd bereikt door het plegen van overleg en het sluiten van overeenkomsten met alle betrokken instanties en het opleggen van verplichtingen aan de aangeslotenen. De stichting mengde zich niet in het normale bedrijfsleven van de papiergroothandel. Men trad wel als handelslichaam op, maar behaalde geen winst ten eigen bate. De reden voor de oprichting was, dat herhaaldelijk bijzondere partijen papier (bijv. van gesloten bedrijven) in distributie moesten worden gebracht op een wijze, die noch door het Rijksbureau voor Papier, noch het bestuur van de Ondervakgroep Groothandel in Papier ten volle bevredigde Beide instanties hoopten door de oprichting van de Nepabu hieraan tegemoet te kunnen komen.

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Rijksbureau voor Papier, Papierverwerkende en Grafische Industrie, nummer toegang 2.06.076.11, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Rijksbureau Papier, 2.06.076.11, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar