2.08.87 Inventaris van het archief van de Directie van de Grootboeken der Nationale Schuld, (1799) 1814-1953

Aan het einde van de 18e eeuw hadden de Nederlandse gewesten en de Generaliteitslanden een enorme schuldenlast opgebouwd. Deze schulden waren ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden vooral ontstaan door de kosten van oorlogvoering en de daaruit voortkomende rentelasten. Door de vierde Engelse oorlog (1780-1784) liep de schuldenlast van de Republiek van 41,5 op tot 360 miljoen gulden. Op het moment van de Bataafse omwenteling in 1795 bedroeg de schuld van de gewesten en Generaliteitslanden ruim een miljard gulden, waarbij het gewest Holland het grootste aandeel in deze last had. De voorwaarden van het Haagse vredesverdrag van 16 mei 1795 tussen de Bataafse Republiek en Frankrijk hielden een nieuwe verzwaring van de financiële lasten in. Rentebetaling kon door gebrek aan financiële armslag nog slechts bij uitzondering plaatsvinden.

Gegeven de omvang van de financiële problematiek was een reorganisatie van de openbare financiën geboden. Bij artikel 201 van de Staatsregeling (Grondwet) van 1 mei 1798 werden de publieke schulden nationaal verklaard. Volgens artikel 202 van de Staatsregeling moesten de van de schulden afgegeven rentebrieven, obligaties, ontvangstbewijzen en andere aktes van verbintenis worden ingewisseld door nationale schuldbrieven. Deze omzetting kwam niet tot stand vóór 1814. Ook andere artikelen konden niet binnen afzienbare tijd gerealiseerd worden, zoals het vaststellen van een eenparige rentevoet voor alle leningen, het instellen van een amortisatiekas en de verplichting om een jaarlijkse begroting op te stellen.

Om een einde te maken aan de ontstane verwarde financiële toestand werd op 27 januari 1809 bij wet de oprichting van het Grootboek der Publieke Schuld bevolen. In dit register moesten alle schulden worden ingeschreven. Alle voorhanden zijnde rentebrieven, obligaties en andere terzake afgegeven bewijsstukken werden hierbij ingetrokken. De rekening in het Grootboek zou als enig schuldbewijs gaan gelden. Alle schulden werden ingeschreven in negentien grootboeken, waarbij verschillen in rente werden gehandhaafd. Door de inlijving bij Frankrijk, de financiële aderlatingen door Napoleon en de tiërcering van de rente lukte het niet het Grootboek te voltooien voor 1814.

In 1813 bedroeg de staatsschuld circa 1250 miljoen gulden. Dit was het voornaamste financiële probleem van de regering van Willem I (1813-1840). Om orde op zaken te stellen werd op 14 mei 1814 de “Wet tot herstel der Nationale Schuld en tot vinding der fondsen benodigd voor stijving van 's lands kas” aangenomen. Hierin werd ondermeer vastgesteld dat de variërende rentes van de schulden zouden worden vervangen door één rente van 2,5 procent.

Door nieuwe geldleningen bleven de schulden tot de veertiger jaren van de 19e eeuw toenemen. Vanaf dat moment werd een aanvang gemaakt met het krachtig saneren van de overheidsfinanciën. Hierdoor en door een verbeterde conjunctuur en de Indische Baten nam de staatsschuld in de periode 1845-1875 af. In de loop der tijd werden wijzigingen aangebracht in het beheer en de administratieve rompslomp van de grootboeken. Deze regelingen werden in 1913 vervangen door de Grootboekwet en het Grootboekbesluit. Dit gebeurde ter vereenvoudiging en ten behoeve van de rechtszekerheid van de geldschieters. De voornaamste methode van schuldvermindering werd amortisatie (inkoop door de staat), er werd geen nieuwe schuld aangegaan en op de ingeschreven kapitalen zou geen aflossing plaatsvinden. Nieuw aangegane schulden, daterend na 1913, behoren in de eigenlijke zin des woords niet tot de Grootboeken van de Nationale Schuld aangezien deze ook niet onder de Grootboekwet vallen. Het bijhouden van de grootboeken viel onder het opperbeheer van het ministerie van Financiën en werd uitgevoerd door het Agentschap van dit ministerie te Amsterdam.

Met het bijhouden van de administratie van de Grootboeken werd bij Souverein Besluit van 23 februari 1814 een college van zeven commissarissen belast. Aanvankelijk ressorteerden zij onder de directeur-generaal der Centrale Kas en van de Nationale Schuld, later rechtstreeks onder de minister van Financiën. Bij Koninklijk Besluit van 2 december 1858, nr. 57, werd dit college vervangen door een directeur. Vanaf dat moment is de functie van directeur vrijwel constant uitgeoefend door de Agent van het ministerie van Financiën.
Ingevolge de Wet administratie Grootboekschuld van 4 oktober 1995, Stbl. 497, die op 1 april 1996 in werking trad, dienden de rechthebbenden op de nog resterende inschrijvingen in de Grootboeken gedurende een overgangsperiode van tien jaar deze te laten overzetten in een schuldregisterinschrijving op naam of in schuldbewijzen aan toonder waarbij de rente niet meer hoefde te worden aangevraagd maar voortaan rechtstreeks werd betaald. De kapitalen van na tien jaar nog niet aangemelde inschrijvingen vervielen aan de Staat. De Grootboekwet van 1913 werd ingetrokken.

Het aangetroffen archief was eigenlijk een verzameling van archiefstukken van het Agentschap van het Ministerie van Financiën en zijn voorgangers. Het besloeg ongeveer 18 meter en stond in Amsterdam Sloterdijk. De stukken van de Directie van de Grootboeken van de Nationale Schuld bevonden zich in deze verzameling archiefstukken. Ze beslaan de periode 1799-1953. De omvang was ongeveer 13 meter. De rest van het archief bevatte een aantal stukken van het archief van het Amortisatiesyndicaat. Dit had een omvang van 0,125 meter. Het deel van het Agentschap omvatte 5 meter. De materiële staat van het archief van de Directie van de Grootboeken der Nationale Schuld was slecht, de stukken waren vuil en stoffig. Stukken vertoonden vochtvlekken, die intussen weer waren opgedroogd. Een deel van het archief, de zogenaamde "charters", werd door middel van gammastraling behandeld tegen schimmel. Verder bevonden er zich stukken in betreffende overschrijvingen van kapitalen ingeschreven in het Grootboek van de Nationale Schuld. Deze stukken zijn in een slechte tot zeer slechte staat. Een duidelijke ordening is in het archief niet aangetroffen. De bewerking van het archief werd in oktober 2006 gestart bij het Project Wegwerken Archief Achterstanden (PWAA).

Overbrenging van een overheidsarchief

Het archief bevat stukken van vooral uitvoerende aard, zoals registers van certificaten geadministreerd door verschillende administratiekantoren in den lande. Verder komen nog enkele registers voor van resoluties van de Commissarissen van het Grootboek van de Nationale Schuld. Van deze commissarissen komen ook series ingekomen en minuten van uitgaande stukken voor, zogenaamde “charters". Daarnaast zijn er enkele grootboeken aanwezig en stukken betreffende de ondersteunende administratie hiervan.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Financiën: Directie van de Grootboeken van de Nationale Schuld, nummer toegang 2.08.87, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Financiën / Grootboeken Nat. Schuld, 2.08.87, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

2.08.67, Archief van de Directie van de Grootboeken der Nationale Schuld: 3% Grootboek 1946, 1946-1982 (1990)