2.06.093 Inventaris van het archief van het Centraal Planbureau, (1945) 1947-1995

Tijdens de crisis van de jaren dertig won de gedachte veld dat de overheid ter bestrijding en voorkoming van werkloosheid meer diende in te grijpen in het vrije spel van economische krachten. In 1935 werd het in socialistische kringen opgestelde Plan van Arbeid gepubliceerd, dat naast een uitgebreid Programma ter bestrijding van de heersende werkloosheid ook voorstellen op het institutionele vlak behelsde. Zo werd gepleit voor de instelling van een centraal conjunctuurbureau en een algemene economische raad, dus voor een instantie als het Centraal Planbureau en de Sociaal-Economische Raad. Door controverse en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog duurde het nog tien tot vijftien jaar voordat deze organen in het leven geroepen werden.

Na de Tweede Wereldoorlog nam de behoefte naar een algemeen sociaal-economisch-financieel plan ten behoeve van enerzijds een spoedig herstel en opbouw van het Nederlandse productievermogen anderzijds een gecoördineerd overheidsoptreden en sturing op het economisch leven nog maar toe. Een dergelijk plan moest worden ontworpen na aanwijzingen van de ministerraad, door een in te stellen wetenschappelijk planbureau. De econoom prof.dr. J. Tinbergen, tot dan toe werkzaam was bij het Centraal Bureau voor de Statistiek, werd bereid gevonden de leiding van dit planbureau te aanvaarden. Aangezien het de bedoeling was aan het bureau een "Raad van Advies voor het Nationale Welvaartsplan" (later opgenomen in de Centrale Plancommissie) te verbinden, hetgeen volgens art. 80 van de Grondwet een speciale wettelijke regeling vereiste, werd het bureau voorlopig, zonder adviescommissie, ingesteld.

Het bureau ving zijn werkzaamheden aan op 15 september 1945, voordat taak en plaats wettelijk vastlagen. In het begin was dan ook sprake van het Centraal Planbureau in oprichting (CPB i.o). Het lukte minister H. Vos van Handel en Nijverheid niet in zijn korte ambtsperiode (juni 1945-juli 1946) om het wetsontwerp "tot voorbereiding van de vaststelling van een Nationaal Welvaartsplan", waarbij een Centraal Planbureau voorzien was, aangenomen te krijgen.

Het was niet zozeer het wetsontwerp, als wel de memorie van toelichting daarop die heftige discussies in de Kamer uitlokte. De memorie sprak van geleid economie en getuigde van een voorkeur voor een sterke sturing van de economie door de overheid of althans door publiekrechtelijke organen. Uiteraard waren de socialisten daarvoor en de liberalen daartegen. Daarnaast waren er voorstanders voor een middenpositie tussen sterke en geen sturing, waarbij een bureau zou functioneren, dat slechts informatie zou verschaffen ten behoeve van het algemeen-sociaal-economische beleid.

In het daarop volgende kabinet-Beel kon minister G.W.M. Huysmans (KVP) van Economische Zaken door het indienen van een Nota van wijziging de partijen zover krijgen, dat ze de Wet van 21 april 1947 (Stb. No. H 127) aannamen. Naast de minister van Economische Zaken traden de minister-president en zijn collega's van de Ministeries van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening, van Verkeer en Waterstaat, van Wederopbouw en Volkshuisvesting, van Financiën, van Binnenlandse Zaken, van Buitenlandse Zaken, van Overzeese Gebiedsdelen en van Sociale Zaken op als mede-ondertekenaars. Vanaf dat moment kon de naamstoevoeging i.o. vervallen, omdat taak en status wettelijk waren vastgelegd.

In art. 3, lid 1 van de voornoemde Wet van 21 april 1947 werd de taak van het Centraal Planbureau als volgt omschreven: "Het Centraal Planbureau heeft tot taak het verrichten van alle werkzaamheden met betrekking tot het voorbereiden van een Centraal Economisch Plan, dat op geregelde tijden ten behoeve van de coördinatie van het regeringsbeleid op economisch, sociaal en financieel gebied door de regering wordt vastgesteld, alsmede het uitbrengen van adviezen over algemene vragen, welke zich ten aanzien van de verwezenlijking van het plan kunnen voordoen".

Over dit Centraal Economisch Plan (CEP) werd in hetzelfde art. 3 lid 2 gesteld dat het "een evenwichtig samenstel van schattingen en richtlijnen met betrekking tot de Nederlandse volkshuishouding" is. Het CEP is sinds de oprichting een vast gegeven. Het verschijnt jaarlijks in het voorjaar. Daaraan kleefden twee bezwaren: het CEP gaf slechts de te verwachten ontwikkeling voor één kalenderjaar en het verscheen pas als het jaar waarop het betrekking had al begonnen was. Deze bezwaren zijn sinds 1961 ondervangen door de Macro-Economische Verkenning (MEV), die elk jaar op Prinsjesdag verschijnt tegelijk met de Rijksbegroting. De MEV doet ook uitspraken over het volgende kalenderjaar. De eerste MEV verscheen dat jaar op grond van de wens van de Tweede Kamer om de algemene achtergrond waartegen de regering haar plannen ontvouwde te kennen en te beoordelen. Men spreekt in het verband van CEP en MEV van korte termijn prognoses.

De prognoses van het CPB beperkten zich echter niet tot de korte termijn. In de loop van de zestiger jaren werd de behoefte aan prognoses op een langere termijn met name gevoeld bij het bedrijfsleven. "Overwegende dat het ten behoeve van de economische ontwikkeling wenselijk is in samenwerking met het bedrijfsleven een onderzoek in te stellen naar de vooruitzichten op middellange termijn voor onze volkshuishouding als geheel en voor verschillende sectoren afzonderlijk" kwam het tot de instelling door de minister van EZ van werkcommissies. Overigens was bij Wet van 21 april 1947 al voorzien in de mogelijkheid tot instelling van werkcommissies (art. 6). Zo werden de volgende werkcommissies ingesteld: de werkcommissies metaalver-werkende nijverheid; textiel-, kleding- en schoenenindustrie; papierindustrie (24-11-1964, Nr. 664/1251), de werkcommissies voedingsmiddelenindustrie (6-9-1965, Nr. 665/888 a) en chemische nijverheid (6-9-1965, Nr. 665/888 b), de werkcommissie verkeer en vervoer (19-4-1968, Nr. 668/260) en de werkcommissie regionale ontwikkeling (13-6-1969, Nr. 669/418), allen met de taak de vooruitzichten op middellange termijn te bestuderen voor de verschillende sectoren. Zie inv.nrs. 464 tot en met 468, 470 en 472. Het eerste Middellange Termijnplan verscheen in 1966: "De Nederlandse economie in 1970" (zie inv.nr. 115).

Sinds 1952 gaf het Centraal Planbureau ook een serie Monografieën uit waarin interne studies werden gepubliceerd. In 1972 begon men met een nieuwe serie, de Occasional Papers, waarin studies op het terrein van de modelbouw worden bijeengebracht, welke naderhand deel ging uitmaken van de serie Monografieën. Daarnaast geeft het Centraal Planbureau sinds 1985 Werkdocumenten uit met betrekking tot resultaten van onderzoeken ten aanzien van specifieke problemen alsmede Onderzoeksmemoranda, waarin de onderzoeksresultaten van eigen medewerkers zijn vastgelegd. Tenslotte zijn vermeldenswaard de lange termijn studies die sinds de jaren tachtig verschijnen.

Sinds de oprichting tot heden ressorteert het Centraal Planbureau formeel-organisatorisch onder het Ministerie van Economische Zaken. Feitelijk is het echter een staforgaan ten dienste van de regering en wel van de Raad van Economische Aangelegenheden uit de ministerraad. Sinds de oprichting stond er een directeur aan het hoofd van het bureau, bijgestaan door een secretariaat met daaraan naderhand toegevoegd twee adjunct-directeuren/onderdirecteuren, wetenschappelijke adviseurs en nog later een directieadviseur. Het bureau zag er tot 1968 in grote lijnen als volgt uit: Directie, Secretariaat, Afdeling I (Algemene Zaken, later Structurele vraagstukken); Afdeling II (Globaal plan/Algemeen plan), Afdeling III (Bedrijfstakken/ -klassen), Interne Dienst en Comptabiliteit. De afdelingen waren onderverdeeld in sectoren, die regelmatig binnen de organisatie van plaats verwisselden, in omvang toe- of afnamen en naamsveranderingen ondergingen.

In 1968 had er een reorganisatie plaats waarbij de werkzaamheden van het bureau werden verdeeld over hoofdafdelingen en daarbinnen afdelingen. Er kwam toen een vierde hoofdafdeling bij, genaamd Sociale en Regionale Planning. Hoofdafdeling I was belast met onderzoek naar de middellange en lange termijn en hoofdafdeling II met dat van de korte termijn planning. Bij hoofdafdeling III werden de gegevens van de bedrijfstakken nader geanalyseerd. Van 1978 tot en met 1986 kende het bureau nog een vijfde hoofdafdeling, genaamd Sectorstructuur. Deze werd in laatstgenoemd jaar als gevolg van een reorganisatie weer opgeheven. Bij die gelegenheid veranderde de naam van hoofdafdeling IV in Internationale Economische Aspecten.

Verder waren er bureaus en afdelingen die de interne organisatie betroffen, zoals toegepaste wiskunde, bibliotheek, interne en administratieve dienst. Aan het hoofd stond een directeur met twee onderdirecteuren. Tevens waren er een directiesecretaris en een directieadviseur (zie voor organisatieschema's inv.nr. 24).

Het Centraal Planbureau was een zelfstandig onderdeel van het Ministerie van Economische Zaken, niet ressorterend onder een bepaald directoraat-generaal. Wel diende de directie Algemene Economische Politiek van het Ministerie van Economische Zaken als aanspreekpunt voor het Centraal Planbureau. De Wet van 21 april 1947 voorzag in art. 4 ook in de instelling van de Centrale Plan Commissie. Deze commissie bestond uit vertegenwoordigers van het bedrijfsleven, deskundigen op persoonlijke titel en departementale waarnemers. De Centrale Plan Commissie adviseerde de minister van Economische Zaken en de directie van het Centraal Planbureau over de werkzaamheden van het Centraal Planbureau. Het maximum aantal commissieleden van de Centrale Plan Commissie werd bij Wet van 5 november 1948, Stb. No. I 494, uitgebreid van 25 naar 30. Dit was overigens de enige wijziging op de Wet van 21 april 1947.

De belangrijkste afnemer van de analyses en prognoses was de ministerraad en daarbinnen vooral de Raad voor Economische Aangelegenheden. De adviezen bereikten de ministerraad of de Raad voor Economische Aangelegenheden doorgaans via een ambtelijk voorportaal, de Centrale Economische Commissie. Deze bestond uit ambtelijke vertegenwoordigers van de ministers, die in de Raad voor Economische Aangelegenheden zitting hadden, de directeur van het Centraal Planbureau en een directielid van De Nederlandse Bank. Het secretariaat van de Centraal Economische Commissie lag formeel bij het Centraal Planbureau, maar in de praktijk bij de directie Algemene Economische Politiek van het ministerie.

Andere afnemers van het Centraal Planbureau waren de individuele departementen. Om analyses en prognoses te kunnen maken was het mede aangewezen op de medewerking van de departementen, met name om inzicht te krijgen in de verschillende beleidsvoornemens. Voor cijfermateriaal was het Centraal Planbureau aangewezen op het Centraal Bureau voor de Statistiek, dat in 1947 gelijktijdig met het planbureau was ingesteld, en De Nederlandse Bank.

Het adviseren van de regering geschiedde ook indirect via de Sociaal-Economische Raad. Het Centraal Planbureau verstrekte basisinformatie aan de Sociaal-Economische Raad voor zijn adviezen, rapporten en nota's. Dit gold vooral voor de halfjaarlijkse rapporten van de Commissie Ontwikkeling Nationale Economie en voor rapporten van de Economisch Deskundigen, doch ook ten aanzien van studies op speciaal terrein zoals bijvoorbeeld de sociale verzekering.

Voor de ontwikkeling van de Nederlandse economie was ook hetgeen in het buitenland gebeurde van groot belang. Het Centraal Planbureau ontleende informatie over de economische ontwikkelingen en verwachtingen van andere landen niet alleen aan internationale statistieken, maar ook aan samenwerking in internationaal verband. De belangrijkste internationale organisaties waarin vertegenwoordigers van de overheden van de verschillende landen elkaar ontmoetten waren: de Europese Gemeenschappen, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling en de Economische Commissie voor Europa. Deze organisaties bestudeerden o.a. de economische ontwikkeling en de vooruitzichten in de aangesloten landen en wisselden hun inzichten en gegevens uit. De Europese Gemeenschappen en de Organisatie voor Economische Samenwerking werkten op respectievelijk korte en middellange termijn. De Economische Commissie voor Europa, waarin ook de landen van het Oostblok deelnamen, streefde naar een economische visie in breder internationaal verband, op korte en soms op lange termijn. Voorts was er nog de Association des Instituts Européens de Conjuncture Economique. Dit was een genootschap van enige Westeuropese instituten, die de conjuncturele ontwikkelingen volgden, analyseerden en op korte termijn voorspelden.

Tevens werd er informatie uitgewisseld in het kader van een tweetal wetenschappelijke projecten; het zogenaamde LINK-project, dat beoogde de economische modellen die in de deelnemende landen werden gebruikt aan elkaar te koppelen, en het METEOR-project, waarin een econometrisch wereldmodel, toegespitst op de EEG-landen, werd opgezet door het Centraal Planbureau in samenwerking met de economische afdeling van het Brusselse secretariaat (zie inv.nrs. 182 en 184).

Het bedrijfsleven was, naast gebruiker, eveneens leverancier van informatie. In de eerste plaats via de samenwerking in verband met de opstelling van de middellange termijnprognoses. Deze samenwerking werd geïnstitutionaliseerd in werkcommissies, waarin voor afzonderlijke bedrijfstakken overleg plaatsvond tussen het Centraal Planbureau en experts uit die takken. Daarnaast was er ook de Commissie Bouwplanning (zie inv.nrs. 461 - 463). Verder was er de jaarlijkse conjunctuurenquête: een verzameling interviews, waarmee beoogd werd een hoeveelheid additionele informatie te verkrijgen ten aanzien van een aantal economische grootheden, zowel ten aanzien van de ontwikkeling in het lopende als in het komende jaar (zie inv.nr. 269).

De secretaresses vormden en beheerden in feite een centraal archief. Daarnaast vervaardigden de administratieve medewerkers in de praktijk, gedeeltelijk met behulp van originele stukken, een schaduwarchief. Ten behoeve van de vorming en het beheer van het archief door de secretaresses bestonden geen richtlijnen.

In het jaar 2000 werd door de CAS een van het Centraal Planbureau afkomstig archiefbestand bewerkt. Dit vormde een aanvulling op de bescheiden uit de periode 1947-1989, die niet voor vernietiging in aanmerking kwamen, die de CAS reeds in 1993 had bewerkt.

Het archiefblok 1990-1995 van het Centraal Planbureau (CPB) is in 2018 vanuit het depot van het CPB aan de Bezuidenhoutseweg 30 te Den Haag naar Doc-Direkt te Winschoten getransporteerd.

Het archief bestond uit twee delen: een geïnventariseerd en geselecteerd deel met een omvang van 5,125 meter en een niet-geïnventariseerd en -geselecteerd deel met een omvang van 8 meter.

Ten behoeve van de overbrenging naar het Nationaal Archief is het archief in 2023 bewerkt door Doc-Direkt te Winschoten.

Het archief is in 2023 door Ministerie van Economische Zaken overgebracht naar het Nationaal Archief, krachtens artikel 12 van de Archiefwet 1995

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Economische Zaken: Centraal Planbureau, nummer toegang 2.06.093, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, CPB, 2.06.093, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar