1.02.22 Inventaris van het archief van het Nederlandse Consulaat te Smyrna, (1611) 1685-1811 (1837)

Tijdens een groot deel van de zeventiende en de achttiende eeuw was de stad Smyrna een van de belangrijkste concentratiepunten van de Nederlandse handel. In de handel op Turkije heerste een veel sterkere overheidscontrole dan elders gebruikelijk. Deze controle op de Nederlandse handel werd uitgeoefend door de consul. Mede hierdoor is het archief van het Nederlandse consulaat in Smyrna, verreweg het omvangrijkste consulaatarchief dat uit de tijd van de Republiek is overgebleven, en verschilt het in een aantal opzichten van de overige archieven van diplomatieke en consulaire vertegenwoordigingen van de Republiek. Het is het archief van de vier consuls uit de familie De Hochepied, in hun tijd de meest vooraanstaande Europese familie te Smyrna en het archief van de Nederlandse koopmanskolonie, waartoe de rijkste Europese kooplieden in Smyrna behoorden met hun inheemse entourage.

De inhoud van het archief bestrijkt een wijder spectrum dan men gewoonlijk met de vervulling van de functie van consul in verband brengt. De consul in Smyrna rapporteerde over algemene aangelegenheden naar de Staten-Generaal op dezelfde wijze als een gezant. Hij was opperhoofd en rechter over de Nederlanders en een aantal Turkse onderdanen die tijdelijk onder Nederlandse rechtsmacht geplaatst waren. Dit, en het merkwaardige karakter van de stedelijke samenleving van Smyrna maken dat het gewenst is om in de inleiding op de inventaris op het archief van het consulaat een aantal aspecten aan te roeren die in het archief zelf veelvuldig aan de orde zijn.

Smyrna, nu officieel Izmir genoemd, ligt aan een diepe inham van de Westkust van Klein Azië. De inham vormt een uitstekende haven. De stad ligt tegen een heuvel aan de ingang van en vruchtbare vallei die diep in het centrum van Anatolië binnendringt. Aldus was de stad van oudsher een plaats waar goederen uitgewisseld werden tussen karavanen uit het binnenland en schepen uit het Westen. In de Middeleeuwen wisselde de stad herhaaldelijk van bezitter. Byzantijnen, Genuezen en Turken wisselden elkaar af. Vanaf het begin van de vijftiende eeuw tot 1920 was de stad onafgebroken in handen van de Turken, daarna volgde een tijdelijk bezetting door het Griekse leger. Na de terugtocht van de Grieken ontstond in de stad een roes van moorden en branden die leidden tot een vrijwel totale verwoesting.

Rond het midden van de zeventiende eeuw had de stad Smyrna zich ontwikkeld tot een belangrijk centrum van internationale handel en sindsdien nam deze stad binnen het Osmaanse Rijk een bijzondere plaats in. De internationale handel dreef op katoen die door opkopers uit het achterland en van de Egeïsche eilanden werd aangebracht. In Smyrna werd de katoen dan overgenomen door exporteurs, die het naar West-Europa stuurden. Ook kwamen er in Smyrna met karavanen producten aan uit het binnenland van Anatolië vooral wol van angorageiten. Katoen en een aantal andere exportproducten van Smyrna vormden belangrijke grondstoffen voor de Europese textielindustrie. Daarom was er in Smyrna ook geld voor import uit het Westen, eerst voornamelijk van wollen stoffen, maar na het al te moeilijk worden van de landweg van Turkije naar Indië via Basrah kwamen uit het Westen ook koloniale waren als Indiase katoenen stoffen en specerijen.

De eigenlijke Turken vond men vooral aan de top en de bodem van de stedelijke samenleving: in het stadsproletariaat en als ambtenaren en militairen. Zij speelden, met uitzondering van een kleine groep immigranten uit de Maghreb, geen rol in het internationale handelsverkeer.

De Armeniërs bestonden uit verschillende groepen die onderling niet in zeer goede verhouding stonden. In Smyrna kende men orthodoxe Armeniërs, en twee groepen die tot de Katholieke Kerk behoorden: een groep van 'geünieerde' Armeniërs die vasthielden aan de eigen Armeense liturgische gebruiken en een groep Armeniërs, oorspronkelijk afkomstig uit Naxivan (Nakhitsjevan) in het Kaukasische grensgebied met Perzië , die tot de Westerse vorm van de Katholieke Kerk behoorden en in Smyrna vaak 'Perzen' genoemd werden. Oorspronkelijk speelden vooral de orthodoxe Armeniërs een grote rol in de internationale handel, zowel met Nederland als overland met India. De gevaarlijke toestanden op de landweg naar Indië die vooral in de eerste helft van de achttiende eeuw heersten veroorzaakten echter een belangrijke economische achteruitgang van deze groep. Vooral in de tweede helft van de achttiende eeuw vindt men in de omgeving van de Europese consulaten steeds meer 'Perzen'.

De Grieken vormden de talrijkste christelijke groepering in Smyrna. Hun aantal nam gestaag toe, zowel door immigratie uit het achterland, als door immigratie van de eilanden en kustgebieden van de Egeïsche Zee, vooral van het naburige Chios. Oude rijke families van Chios vormden in de achttiende eeuw een gesloten patriciaat dat zowel in politieke als in economische zin de Griekse gemeenschap domineerde. Rond 1700 begonnen Grieken uit Smyrna handel te drijven op Nederland zonder bemiddeling van de in de stad gevestigde Nederlandse kooplieden. Sinds het midden van de achttiende eeuw vindt men ook Griekse vertegenwoordigers van deze firma's gevestigd in Amsterdam.

De Joden vormden in Smyrna een vrij talrijke bevolkingsgroep. Voor het merendeel waren zij afstammelingen van Joden die tijdens de 16de eeuw uit Spanje waren verdreven. In de handel met Nederland speelden zij geen zeer belangrijke rol. Wel domineerden zij de handel tussen Smyrna en de in die tijd zeer drukke havenstad Livorno.

De opvolgers van Duca di Giovanni werden nog wel door de gezant benoemd, maar deze benoemingen geschiedden op recommandatie van de Staten-Generaal. De Leidenaar Michel du Mortier was een moeilijk man, zijn opvolger Gerard Smits was te slap en liep aan de leiband van de kooplieden. Diens opvolger, Jacob van Dam, trachtte enigszins orde op zaken te stellen, maar dit gaf aanleiding tot heftige conflicten, totdat de Staten-Generaal in 1675 een 'reglement voor de consul in Smyrna en de resident in Constantinopel' uitvaardigden, waarin in ieder geval de financiële kwesties geregeld werden. De inkomsten uit de in Constantinopel en Smyrna geheven rechten werden in beide plaatsen in een speciale kas gestort die onder dagelijks beheer kwam te staan van een door de directeuren van de Levantse Handel te benoemen thesaurier. Uit deze kassen werden de salarissen betaald voor zover deze niet ten laste van de Staat kwamen, en tevens kon daaruit aan incidentele Turkse verlangens worden voldaan. De feitelijke verantwoordelijkheid voor de financiën en in de praktijk voor bet hele bestuur en rechtspraak over de Nederlandse kolonie kwam aan een nationaal college van consul, thesaurier en enkele assessoren die door de directeuren werden benoemd op voordracht van de Nederlandse 'natie'. Tot de Nederlandse natie behoorden uitsluitend de firmanten van Nederlandse koopmanshuizen te Smyrna voor zover ze waren toegelaten tot de aflegging van een eed waarin zij beloofden de gestelde regels te zullen naleven en naar waarheid aangifte te doen van de door hen verhandelde goederen in verband met de consulaire heffingen.

Daarmee waren de zaken in Smyrna voorlopig geregeld, ook al duurde het enkele jaren voordat het reglement werkelijk tot uitvoering kwam. Er bleven conflicten, vooral ook omdat de consul Van Dam geen gemakkelijk heer was. In 1687 werd Jacob van Dam opgevolgd door Daniel Jan de Hochepied, een zoon van een rijk Amsterdams koopman. Daarmee begint een geheel nieuwe periode in de geschiedenis van het Nederlandse consulaat. Daniel Jan leek voor een grotere carrière bestemd, maar hij bleef zijn hele verdere leven consul in Smyrna, hoewel het erop lijkt dat hij wel ambities gekoesterd heeft om bijvoorbeeld als Nederlands ambassadeur in Turkije een meer vooraanstaande rol te spelen in de Nederlandse diplomatie. Dit laatste blijkt wel uit de uitvoerige documentatie betreffende de internationale politiek die hij bijeenbracht. Hij was verwant aan vele leidende persoonlijkheden in de Republiek. Ook trad hij op voor bevriende mogendheden. Zijn optreden in Smyrna als behartiger van de belangen van de Duitse keizer leverde hem de titel van baron op.

De oudste zoon van Daniel Jan, Daniel Alexander, volgde hem na zijn dood in 1723 op. Deze consul beperkte zijn activiteiten en belangstelling geheel tot het Nederlandse consulaat in Smyrna en tot de behartiging van de belangen van een aantal bevriende mogendheden. Tijdens de eerste helft van de achttiende eeuw was de Nederlandse handel op Smyrna in verval, maar deze herstelde zich rond het midden van de eeuw. Als beloning voor zijn grote inspanningen voor Oostenrijkse krijgsgevangenen ontving hij van keizerin Maria Theresia de titel van rijksgraaf. Een jongere broer, Elbert, werd in 1747 ambassadeur in Constantinopel en bekleedde deze functie tot zijn dood in 1763, maar de relaties tussen de beide broers waren niet erg nauw. Daniel Alexander stierf in 1759 en werd door zijn zoon Daniel Jean opgevolgd.

In de tijd van Daniel Jean de Hochepied (1759-1796) valt de laatste bloeiperiode van de handel tussen Nederland en Smyrna. Voor een belangrijk deel was deze handel nu in handen van Osmaanse onderdanen, vooral Grieken. Uit het archief van het consulaat blijkt overduidelijk hoe nauw de relaties waren tussen de consul en de Griekse koopmanskringen, die ongeveer de helft van de handel tussen Nederland en Smyrna voor hun rekening namen. De consul mocht zelf geen handel drijven, maar wij krijgen de indruk dat hij in stilte de hand had in vele operaties van Nederlanders en Osmaanse onderdanen. Ook behartigde hij de belangen in Smyrna van vele andere mogendheden, zoals uit het archief blijkt, maar aangezien Nederland na Frankrijk nog steeds de belangrijkste handelsmogendheid in Smyrna was, was het Nederlandse consulaat voor hem het belangrijkste. In de politieke partijtwisten die in zijn tijd in de Republiek woedden hield hij zich op de vlakte; uit zijn particuliere correspondentie blijkt dat hij niet zoals zijn voorouders een Oranjeklant was, maar privé tamelijk radicale denkbeelden koesterde. Hij had ook wat duistere relaties met beginnende onafhankelijkheidsbewegingen in Turkije.

Het is hier niet de plaats om de geschiedenis te schrijven van bloeitijd en verval van de handel tussen Nederland en Smyrna. Wel is het van belang hier een schets te geven van de aard van deze handel en de rol die de Nederlandse consuls in handelszaken speelden.

De Nederlande handel op Smyrna was voornamelijk een uitwisseling van Nederlandse en koloniale producten tegen katoenen garens, ruwe katoen, angorawol, zijde, vilt, gedroogde vruchten en allerlei 'drogues'. Oorspronkelijk vormden in Smyrna gevestigde Nederlandse kooplieden de spil van deze handel: zij importeerden de Europese producten en ruilden die, vaak met bemiddeling van vooral Joodse makelaars, in tegen de locale producten bij inheemse kooplieden in de bazars van Smyrna. Er waren daarnaast altijd wel inheemse kooplieden die direct zaken met Nederland deden. Rond het midden van de achttiende eeuw treedt er en verschuiving op. Het grootste deel van de koopwaar wordt direct verhandeld tussen inheemse kooplieden en kooplieden in Nederland, terwijl de grootste inheemse kooplieden, vooral Grieken, zelf agenten in Amsterdam hebben.

De Nederlandse handel op Smyrna, was in tegenstelling tot die van concurrerende mogendheden, voornamelijk grootschalig: grote schepen vervoerden grote hoeveelheden koopwaar tussen grote havens. De grote Nederlandse schepen waren een relatief veilig transportmiddel, en tijdens de vele turbulente perioden in de geschiedenis van het gebied vond de Nederlandse scheepvaart een aanzienlijke extra verdienste in het vervoer van goederen tussen allerlei kleinere havens in het gebied. Een bijzondere plaats nam ook Livorno in: deze vrijhaven diende als tussenstation om ongehinderd koopwaar uit de Levant naar te brengen naar landen als Frankrijk en Engeland, waar beperkingen voor de vrije handel op de Levant bestonden.

Voor de Nederlandse handel was Smyrna de grote stapelplaats in de Levant. Vanuit Smyrna werd de koopwaar meestal met kleine inheemse of Dalmatische schepen naar de kleinere havens gebracht. Bijna alle havens in Turkije hadden zo hun verbindingen met Nederland hoofdzakelijk via Smyrna (de enige uitzonderingen waren de Westkust van Griekenland die via de krentenhaven Zakynthos werd bestreken en de grote Syrische handelsplaats Aleppo). De Nederlandse kooplieden in Smyrna beperkten hun activiteiten niet tot de directe handel Nederland Smyrna: uit koopmansarchieven blijkt dat zij gecompliceerde handelsoperaties uitvoerden met het gehele kustgebied van de Middellandse Zee.

Het betalingsverkeer met de Levant ondervond bijzondere moeilijkheden van de zeer hoge rentevoet in Turkije, de onveiligheid van wegen en scheepvaart routes en de geringe solventie van inheemse kooplieden. Tengevolge hiervan werkte men vrij veel met vormen van ruilhandel en termijetaling en er werd ook wel eens merkwaardig met wissels gemanipuleerd. De methodes van zakendoen waren niet altijd even solide en er was een aantal geruchtmakende faillissementen.

Omdat de Nederlandse consul ook vice-consul was van een aantal andere mogendheden, beschikte hij niet alleen over tolken etc. voor zijn hoedanigheid als Nederlands consul, maar had hij ook beratlis en fermanlis voor de andere door hem vertegenwoordigde naties. Omdat die mogendheden vaak weinig zaken in Turkije deden, werd deze uitbreiding van de mogelijkheden om personen onder protectie te nemen gebruikt om nog meer 'relaties' van Nederland een ferman of berat te verschaffen. Zo stond Giovanni Mavrogordato (Joannis Mavrokordatos) , die in de tweede helft van de achttiende eeuw de grootste Griekse firma in de Nederlandse levant handel leidde, onder Zweedse protectie.

De praktijk was dat de berats voor honoraire functies door de ambassadeur voor veel geld werden verkocht aan door de consul voorgedragen personen. De bedragen waren vaak veel hoger dan de feitelijke administratieve onkosten en omkoopsommen voor de uitvaardiging van het berat, zodat de ambassadeur daaraan een flink clandestien neveninkomen bezat. De onkosten voor de berats voor de 'echte' dragomans werden door de kas van de directie gedragen.

De consul in Smyrna had het recht twee vice-consuls te benoemen binnen zijn ressort: op de eilanden Chios en Mytilini (Lesbos). Beide eilanden waren niet oelangrijke handelsplaatsen en dienden als voorhavens of tussenstations voor de scheepvaart van Smyrna naar Europa en van Smyrna naar Constantinopel. Voor deze vice-consuls was niet altijd een berat nodig, vaak was een akte ('buyuruldi') van de opperbevelhebber van de Turkse vloot (tevens gouverneur van de eilanden) voldoende. De vice-consuls genoten dezelfde voorrechten als de barattairs.

De Nederlandse kolonie had in Smyrna een eigen protestants kerkje met sinds 1661 een Nederlands predikant die uit de fondsen van de directie werd onderhouden. Dit kerkje is een van de zeer weinige gebouwen die nu nog van het oude Smyrna overeind staan, bijna al het andere is in 1922 verwoest. Het archief van de Nederlandse kerk is in de ramp van 1922 verloren gegaan. Behalve een kerk had de Nederlandse kolonie in de achttiende eeuw ook een eigen hospitaal, vooral voor zieke zeelieden. Dit hospitaal was ontstaan uit een onder Nederlands beheer staande quarantaineplaats die het overslaan van de frequente pestepidemieën moest voorkomen.

Het moge enigszins vreemd klinken, maar de consul van de Republiek speelde in Smyrna een belangrijke rol bij de bescherming van de belangen van de Rooms-katholieke Kerk. Dit was een situatie die vrijwel geruisloos gegroeid was in de zeventiende eeuw. Een van de Nederlandse consuls in de zeventiende eeuw, Smits, had altijd het klooster Santa Maria van de Kretenzische Franciscanen begunstigd. Toen in de oorlog tussen Venetië en Turkije van 1644-1699 de Turken Kreta grotendeels veroverden, kwam de rechtspositie van de Venetiaanse katholieke bevolkingsgroep in Smyrna onder druk te staan. Gezien de sympathie die er traditioneel bestond tussen de Republiek en Venetië is het niet verwonderlijk dat de Nederlanders deze groep een handje hielpen, ook al omdat de enkele Nederlandse katholieken in Smyrna aan de marge van deze Venetiaanse groep leefden. Het klooster was voortaan in de ogen van de Turken de katholieke kapel van het Nederlandse consulaat, zoals de andere katholieke kerken in Smyrna onder bescherming van de Franse consul kwamen te staan. Nadat Kreta Turks was geworden kwamen de monniken uit dit klooster uit de Venetiaanse gebieden in Italië, hoewel men er ook soms monniken met Nederlandse namen aantreft. Het klooster fungeerde ook als parochiekerk voor de Keizerlijke en Toscaanse onderdanen in Smyrna, omdat die onderdanen tenslotte ook onder Nederlandse bescherming stonden.

Deze situatie verklaart de aanwezigheid van correspondentie met katholieke kerkelijke autoriteiten in het archief van het Nederlandse consulaat. Aan deze merkwaardige positie van de Nederlandse consuls kwam een einde na de dood van Daniel Jean de Hochepied in 1795. Voortaan benoemde de Keizer zijn eigen consul in Smyrna, en omdat in die tijd de Keizerlijke onderdanen en geprotegeerden de meerderheid onder de parochianen van Santa Maria vormden, kwam het klooster min of meer automatisch onder de bescherming van het Keizerlijke consulaat te staan. Het archief van het klooster schijnt de ramp van 1922 overleefd te hebben.

Het oudste deel van het consulaatarchief is bij een aardbeving in 1685 verloren gegaan. Ook van het latere deel zijn tengevolge van branden en aardbevingen grote stukken verdwenen. Hetgeen nu nog bestaat is een verzameling grote brokstukken van verschillende onderdelen van het archief. Deze verzameling moet in twee delen gescheiden worden: het archief van de consuls en dat van de kanselarij. Het archief van de consuls schijnt in 1810 bij de opheffing van het consulaat tengevolge van de inlijving bij Frankrijk niet aan de Franse consul te zijn overgedragen, maar in handen van de familie De Hochepied te zijn gebleven. Het archief van de kanselarij is wel in 1810 aan de Franse consul overgedragen. Het is grotendeels wel weer in 1816 teruggegeven, met uitzondering van enkele tamelijk belangrijke documenten, die spoorloos verdwenen zijn. Nader onderzoek in het archief van het Franse consulaat in Smyrna heeft geen zin meer omdat dit vrijwel geheel vernietigd is in de ramp van 1922

Het is niet gemakkelijk om te reconstrueren hoe men in 1893 te werk is gegaan bij het terugsturen van de archieven naar Nederland. Men heeft blijkbaar alles wat men aantrof en min of meer oud leek op een KNSM schip geladen. Daarbij zijn dan vrij veel stukken van particuliere aard van de familie De Hochepied meegekomen, maar er is toch nog wel een rest van particuliere en zakelijke stukken bij deze familie blijven hangen, zoals blijkt uit de inventaris van het familiearchief De Hochepied. Dit archief berust eveneens bij de Eerste Afdeling van het Algemeen Rijksarchief. Er zijn vermoedelijk enkele stukken in Smyrna achtergebleven die men daar nog nodig meende te hebben: in het bijzonder Turkse akten die nog waarde hadden als rechtstitels. Veel van de belangrijkste Turkse akten waren trouwens nooit van de Fransen terugontvangen. Derhalve vindt men in het consulaatarchief maar zeer weinig Turkse akten en zelfs maar een enkele originele Turkse sultanoorkonde met betrekking tot de Nederlandse belangen. Overigens moet erop gewezen worden dat bij vernieuwing of uitbreiding van dergelijke oorkonden het oude exemplaar vaak aan de ambassade werd gestuurd, zodat men in het legatiearchief nog een vrij groot aantal fermans betreffende Smyrna vindt. In het legatiearchief en in de collectie Van Dedem van de Gelder kan men ook nog de Turkse tekst van veel fermans betreffende Smyrna terugvinden in de kopieboeken van Turkse stukken. Helemaal verdwenen zijn de registers van patenten en paspoorten waaruit moest blijken wie Nederlands onderdaan of geprotegeerde was. Er werd nog een reeks registers van de Fransen terug ontvangen, in 1893 werd er maar een (1785-1791) naar Nederland gestuurd, en dat ene register was blijkbaar al in 1893 verdwenen: de verdenking ligt voor de hand dat deze verdwijning met twijfelachtige claims op de Nederlandse nationaliteit van een aantal ex-geprotegeerden in Smyrna te maken heeft.

Het archief is bij Koninklijk Besluit of ministeriële beschikking overgebracht.

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Consulaat Smyrna, nummer toegang 1.02.22, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Consulaat Smyrna, 1.02.22, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

2.05.95 Inventaris van het archief van het Consulaat-generaal te Smyrna/Izmir (Turkije), (1905) 1922-1932 (1947)

1.10.41 - Familie De Hochepied, 1647-1956